Θοδωρής Καρυώτης
Απρίλιος 2012
Οι 3 βδομαδες που περασα στο Μεξικο ηταν γεματες με ερεθισματα, τα οποια ξεκινησαν ηδη απο το συνεδριο “Encuentro del buen vivir”, στο οποιο βρεθηκα καλεσμενος. Η εννοια του “Buen Vivir”, που μεταφραζεται στα ελληνικα ως “Ευ Ζην” (ως ρημα για να τονιστει οτι ειναι διαδικασια και οχι κατασταση) προερχεται απο τις κουλτουρες των ιθαγενων της Βολιβιας και του Περου, και εχει κερδισει τα τελευταια χρονια μεγαλη αποδοχη μεσα στα αντικαπιταλιστικα κοινωνικα κινηματα της λατινικης αμερικης. Υποστηριζει την “καλη ζωη” της λιτης αφθονιας και της κοινοτητας, απεναντι στην “καλυτερη ζωη” του καταναλωτισμου, του ατομισμου, του πλουτισμου. Ειναι ενα προταγμα που προτεινει την υπέρβαση του καπιταλισμού μεσα απο την επιστροφή σε μια ζωή απλη, σε αρμονια με τη φυση. Ολες οι μορφες του Buen Vivir δινουν εμφαση στην κοινοτητα, στη συλλογική ιδιοκτησια και στη συλλογική διακυβερνηση μεσα απο συνελεύσεις. Η πολιτικη προταση του buen vivir ταυτιζεται σε μεγαλο βαθμο με τα προταγματα της αυτονομιας και της αποαναπτυξης που υπερασπιζομαστε εμεις στον “παλιο κοσμο”.
Η «συναντηση του buen vivir» ανοιξε σε μια ασφυκτικα γεματη αιθουσα με ενα
«θεαματικο» debate-μονομαχια αναμεσα στον John Holloway και τον Enrique Dussel,
εμβληματικο ορθοδοξο μαρξιστη διανοούμενο του Μεξικου. Το θεμα ηταν «Να
αλλαξουμε τον κοσμο χωρις να παρουμε την εξουσια;». Τα επιχειρηματα που
αναπτυχθηκαν απο τις δυο πλευρες εθεσαν τον τονο των τριων επομενων ημερων: Απο
τη μια ο Holloway υποστηριξε οτι το κρατος ειναι θεσμος εναντιος στην κοινωνια,
και ο μονος τροπος να αλλαξουμε τον κοσμο ειναι να διευρυνουμε τις “ρωγμες”
οπου το κρατος και ο καπιταλισμος δεν μπορουν να επιβαλουν τη λογικη τους. Απο
την αλλη ο Dussel υποστηριξε οτι το κρατος μπορει να γινει η ενσωματωση της
συλλογικης βουλησης, αν δημιουργηθουν δομες μεσα απο τις οποιες η κοινωνια
μπορει να συμμετεχει στην διακυβερνηση. Ο Dussel ειναι ενθερμος υποστηρικτης
των “αριστερων” κυβερνησεων της λατινικής αμερικης, του Chavez, του Morales,
του Lula, του Correa, και υποστηρξε οτι αυτες οι κυβερνησεις δεν αποτελουν
πανακεια, αλλα ειναι μια ποιοτικη στροφη προς μια πιο δικαιη κοινωνια. Οσο
μιλουσε μπορουσα να δω την ενοχληση στα προσωπα των συντροφων απο τη Βολιβια
που καθοταν κοντα μου. Στη Βολιβια αυτη τη στιγμη η κυβερνηση του Morales εχει
ανοιξει πολεμο με τα κοινωνικα κινηματα προκειμενου να προωθησει το
νεοφιλελευθερο μοντελο αναπτυξης.
To debate δεν μπηκε σε τεχνικες λεπτομερειες, και καταληξε μια γενικη
συζητηση πανω σε ηθικη και αξιες. Η μονομαχια θυμιζε λιγο τα θεαματα της μεξικανικης
«ελευθερης παλης», στο οτι καθε «θεωρητικος γιγαντας» ειχε τους υποστηρικτες
του, και επισης στο οτι αυτοι δεν ενδιαφερθηκαν να «κατατροπωσουν» τον αντιπαλο
με δυνατα επιχειρηματα, αλλα περισσοτερο να προσφερουν θεαμα. Ο John
Holloway, ο οποιος επαιζε «εντος εδρας» φανηκε πιο συγκροτημενος στα
επιχειρηματα του, αλλα και ο Dussel χειροκροτηθηκε, μαλλον απο τους διαφορους
οπαδους του PRD, του μεξικανικου «αριστερου» κομματος που φιλοδοξει να κερδισει
τις επικειμενες εκλογες.
Απο κει και περα οι τονοι επεσαν και το συνεδριο εγινε πολυ καλη ευκαιρια
για συζητηση και ανταλλαγη αποψεων. Στην απογευματινη συνεδρια το θεμα ηταν
«Ελλαδα: παραδειγμα και αντισταση». Η Κατερινα μιλησε για τον Δεκεμβρη του 2008
και τις περιπλοκες υποκειμενοποιησεις που ο αυτος γεννησε, και εκανε αναφορα
στο Παρκο Ναυαρινου και στην Κερατεα ως παραδειγματα των νεων πολιτικων
πρακτικων. Ο Σταυρος Σταυριδης, καθηγητης αρχιτεκτονικης απο την Αθηνα, μιλησε
για τον χωρο ως κοινωνικη σχεση, και για το πως οι κοινωνικες σχεσεις διαμορφωνουν
με τη σειρα τους το χωρο, μελετωντας ως παραδειγμα την πλατεια Συνταγματος του
Ιουνη του 2011. Εγω στη συνεχεια εκανα μια παρουσιαση 15 αυτονομων εγχειρηματων
της Θεσσαλονικης: κοινωνικα κεντρα, κολλεκτιβες, συνεταιρισμους, κινησεις, και
φυσικα το κοινωνικο ιατρειο, προσπαθωντας να τα παρουσιασω ως διαδικασιες, με
τις εσωτερικες τους αντιφασεις, συζητησεις και συγκρουσεις, αλλα και με μια
κοινη επιθυμια να δημιουργησουν κοινοτητες και δομες εξω απο τη λογικη του
καπιταλισμού και του κρατους.
Η συζητηση που ακολουθησε ηταν πολυ ενδιαφερουσα, το βασικο ερωτημα που
τεθηκε ηταν αν μεσα απο αυτα τα εγχειρηματα αναδυεται και μια νεα προταση για
τη διαχειριση της κοινωνιας συνολικα. Καποιοι ακτιβιστες με εμπειρια απο τους
λατινοαμερικανικους αγωνες εξεφρασαν την ανυσηχια οτι αυτες οι δομες μπορει
ευκολα να διαλυθουν απο το κρατος αν δεν βρουν ενα τροπο να δικτυωθουν. Γενικα
υπηρξε ενθουσιασμος, ισως γιατι η εικονα της Ελλαδας που φτανει μεχρι το Μεξικο
εχει να κανει κυριως με οδομαχιες και βια. Ο John Holloway, που γενικα ειναι
πολυ κοντα στα ελληνικα κινηματα, σε ομιλια που εκανε 5 μερες μετα στη Νεα
Υορκη ανεφερε καποια απο τα παραπανω εγχειρηματα ως παραδειγματα «ρωγμων». Εδω
το βιντεο: http://www.leftforum.org/content/john-holloway-left-forum-closing-plenary
Το επομενο πρωι το θεμα ηταν «Το κρατος ως πεδιο παλης». Συμμετειχε ο
Enrique Dussel, ξανα, ο οποιος υποστηριξε την στρατηγικη καταληψης της κρατικης
εξουσιας, αλλα χωρις να υπερασπιστει αυτη τη φορα τις «αριστερες» κυβερνησεις
της Λατινικης Αμερικης, αφου συνομιλιητες του ηταν δυο Βολιβιανοι διανοούμενοι
με πολυ στενη σχεση με τα κοινωνικα κινηματα της Βολιβιας. Ο Raul Prada εκανε
μια αναδρομη των κοινωνικων αγωνων στη Βολιβια και το πως το MAS του Evo
Morales προδωσε τους παλιους του συναγωνιστες. Επισης εξηγησε τη διαμαχη γυρω
απο την κατασκευη ενος αυτοκινητοδρομου που θα διασχιζει τις προστατευμενες
περιοχες (TIPNIS) που ανηκουν στις ιθαγενικες κοινοτητες. Ο αυτοκινητοδρομος
εξυπηρετει την νεοφιλελευθερη λογικη του “extractivismo” («εξορυκτισμος»)
δηλαδη της αλογιστης εξορυξης πρωτων υλων απο πολυεθνικες εταιριες, την οποια ο
«αριστερος» Morales ευαγγελιζεται ως μοντελο αναπτυξης της Βολιβιας. Το κινημα
εναντια στην κατασκευη του αυτοκινητοδρομου εκανε μια σημαντικη επιδειξη
δυναμης με μια πορεια προς την πρωτευουσα που μαζεψε ενα εκατομμυριο κοσμο, και
η κυβερνηση απαντησε με την ποινικοποιηση του αγωνα, με τη ποινικη διωξη 24
εκπροσωπων των κινηματων (μεταξυ αυτων και του φιλου μας Οσκαρ Ολιβερα). O Raul
Prada καταδικασε το κορπορατιστικο κρατος του Morales, και προτεινε στη θεση
του το «πολυεθνικο κρατος», το οποιο ομως δεν θελησε να ορισει με λεπτομερεια.
Ο επομενος ομιλητης, ο Luis Tapia, με εντυπωσιασε με την διαυγεια της σκεψης
του. Κατ' αρχην φανηκε να διαφωνει με την αναγκαιοτητα του κρατους ως κοινωνικη
σχεση, αλλα υπερασπιστηκε την αναγκη μιας δομης μεγαλης κλιμακας για την
διαχειριση των κοινων. Επεμεινε οτι ειναι σημαντικο να διαχωρισουμε αναμεσα σε
«κρατος» και «διακυβερνηση», αν δεν θελουμε να αναπαραγουμε τη μορφη-κρατος
στις δομες διαχειρισης που δημιουργουμε. Το μοντελο που προτεινε ηταν ενα ειδος
ομοσπονδιας με ανακλητους εκπροσωπους των κοινοτητων, και πολλες δικλειδες
ασφαλειας ωστε να οι συζητησεις των ομοσπονδιακων οργανων να μην ειναι
ανεξαρτητες απο των τοπικων κοινοτητων, και η αυτονομια των δευτερων να γινεται
σεβαστη. Υποστηριξε επισης θεσμους της αρχαιας αθηναικης δημοκρατιας (οπως η κληρωτη
αναθεση καθηκοντων) αλλα και θεσμους των ιθαγενικων κοινοτητων της Αμερικης
(οπως το “tequio”, συμφωνα με το οποιο οσοι θελουν να αναλαβουν θεσεις
μεγαλυτερης ευθυνης μεσα στην κοινοτητα, π.χ. εκπροσωπηση, θα πρεπει ταυτοχρονα
να συμμετεχουν σε κοινωφελεις εργασιες π.χ. φυλαξη των ζωων).
Η απογευματινη συζητηση ηταν πανω στο θεμα της βιας, και συγκεκριμενα στο
μεξικανικο πλαισιο οπου εκατονταδες ακτιβιστες δολοφονουνται καθε χρονο απο το
κρατος η το παρακρατος, και ο πολεμος της κυβερνησης εναντια στους “narcos”, τα
δικτυα διακινησης ναρκωτικων, αφηνει πισω του χιλιαδες θυματα.
Το πρωι της Παρασκευης εγινε μια πολυ ενδιαφερουσα συζητηση για τις
αυτονομιες της πολης και της υπαιθρου. Ο John Holloway μιλησε για το πως το
χρημα ειναι ο βασικος εχθρος των αυτονομιων, αφου καταφερνει να διεισδυει στις
σχεσεις μας και να επιβαλλει τη λογικη του. Η Raquel Gutierrez (μια μεξικανα
θεωρητικος/ακτιβιστρια με πολυ δυνατο λογο, η οποια εχει συμμετασχει σε δυο
διαφορετικα ανταρτικα, εχει κανει 5 χρονια φυλακη, συμετειχε στον «πολεμο του
νερου» το 2000 στη Βολιβια και εγραψε και ενα διδακτορικο για αυτο) μιλησε για
την αναγκη η πολιτικη αυτονομια να στηριζεται στην υλικη αυτονομια. Ειναι ο
λογος που οι κοινοτητες της υπαιθρου στο Μεξικο καταφερνουν πιο ευκολα να χειραφετηθουν,
αφου σε μεγαλο βαθμο ειναι αυταρκεις οσον αφορα τις βασικες τους αναγκες. Η
Raquel επισης τονισε την αναγκη δημιουργιας νεων πολιτικων χωρων οπου θα
μπορουμε συλλογικα να συζηταμε «τι θελουμε;», και να αρθρωνουμε τα κινηματα
μεταξυ τους στη βαση της εμπιστοσυνης και της συνεργασιας.
Στη συζητηση που ακολουθησε προσπαθησα να ανοιξω τη συζητηση σχετικα με το
χρημα. Παλευουμε εναντια στο χρημα ή εναντια στο κεφαλαιο; Ειναι οποιαδηποτε
μορφη εγχρηματης ανταλλαγης καταδικασμενη να αναπαραγει τη λογικη του
κεφαλαιου; Ο John Holloway στο τελευταιο του βιβλιο υποστηριζει (στηριζομενος στο Μαρξ)
οτι η ουσια της αυτονομιας ειναι η αρνηση της «αφηρημενης εργασιας», μια
δραστηριοτητας εξωγενους και προσανατολισμενης στην δημιουργια αξιας, και η
αντικατασταση της απο το «πραττειν», δηλαδη απο την ανθρωπινη δραστηριοτητα που
ειναι ενδογενης και οδηγει στον αυτοκαθορισμο. Πολυ σωστα παρατηρει οτι η
εννοια της «εργασιας» ειναι συνυφασμενη με τον καπιταλισμο, και επιβαλλει την
λογικη της μεγιστοποιησης του κερδους και της συσσωρευσης, καθως και την εννοια
του αφηρημενου, μετρησιμου και επαναληπτικου χρονου. Για αυτο το λογο τα
κομμουνιστικα/σοσιαλιστικα συστηματα που προσπαθουν να αλλαξουν την κοινωνια
χωρις να κανουν κριτικη της εργασιας, ειναι καταδικασμενα να αναπαραγουν τον
καπιταλισμο (οπως εγινε σε μεγαλο βαθμο στην ανατολικη Ευρωπη).
Σε αυτη τη θεωρια ομως κρυβεται μια παγιδα: Αφου η αφηρημενη εργασια παραγει
(ανταλλακτικη) αξια, η ιδια η ανταλλαγη φαινεται να ειναι η αναπαραγωγη του
συστηματος. Φτανουμε λοιπον να στρεφομαστε εναντια στο γενικο ισοδυναμο που
επιτρεπει την ανταλλαγη, το χρημα, οπως εκανε ο John Holloway στην
παρεμβαση του. Σιγουρα ειναι πολυ χρησιμο να κανουμε μια κριτικη του χρηματος
και της ανταλλαγης ως «οργανωτικης αρχης» της κοινωνιας. Αλλα τη στιγμη που θα
θελησουμε να ξεκινησουμε να χτιζουμε μια αλλη κοινωνια, βλεπουμε οτι καποιου
ειδους ανταλλαγη ειναι απαραιτητη, ιδιαιτερα σε αστικες κοινωνιες σας τις δικες
μας με τοσο περιπλοκο καταμερισμο εργασιας. Αν αρνηθουμε το χρημα ως γενικο ισοδυναμο,
θα μας φανει αδυνατο να καλυψουμε τις βασικες μας αναγκες, και δεν θα
μπορεσουμε να προχωρησουμε στην «υλικη αυτονομια» που οπως σωστα παρατηρησε η Raquel Gutierrez ειναι
προυποθεση της πολιτικης αυτονομιας. Ειναι ακριβως αυτος ο φοβος του χρηματος που
εχει εμποδισει τη δημιουργια πειραματων κοινωνικης οικονομιας μεσα στα
κινηματα, και ειναι ενας φοβος ευλογος αν αναλογιστει κανεις την ικανοτητα του
χρηματος να επιβαλλει τη λογικη του.
Αυτη τη συζητηση την επαναλλαβαμε πολλες φορες οσο εμεινα στο Μεξικο. Ισως
να μην ειναι το χρημα που μας επιβαλλει τη λογικη του, αλλα το κεφαλαιο. Αν
δηλαδη υπαρξει ενα γενικο ισοδυναμο ελεγχομενο απο την κοινοτητα, η οποια θα
φροντιζει να μην συσσωρευεται, να μην μετατρεπεται σε κερδος, να μην τοκιζεται,
κτλ, ισως τοτε να βγουμε απο αυτη την παραλυση που μας προκαλει η δυναμη του
χρηματος; Η απλα θα παραδεχτουμε οτι οι κοινοτητες μας δεν ειναι τοσο δυνατες
και η λογικη του χρηματος μας ξεπερναει;
Για να κλεισω αυτο το γραμμα πιο ελαφρα, θα αναφερω
την παρουσιαση του «Πανεπιστημιου της Γης» (Unitierra) που εκλεισε το συνεδριο. Ειναι μια
σχολή «αφιερωμενη στη μελετη, τον αναστοχασμό, την διδασκαλια και τη δραση» που
βρισκεται στην Οαχακα και «εργαζεται για να ενισχυσει την αυτονομια, ελευθερια
και τη δημοκρατια, ιδιαιτερα σε ιθαγενικές κοινότητες και σε γειτονιες». Δεν
προσφερει «μαθηματα» με την παραδοσιακη εννοια, αλλα οι «μαθητες» ερχονται και
ψαχνουν το «δασκαλο» ή τη «δασκαλα» τους, και μαθαινουν με τροπο βιωματικο και
μεσα απο την καθημερινη δραση. Η γνωση που προαγει ειναι «αυτονομη γνωση»,
δηλαδη γνωση απο και για την κοινοτητα, που θα χρησιμοποιηθει προς οφελος της
κοινοτητας και για την κοινωνικη αλλαγη. Προωθει τεχνολογιες της γης και του
νερου, τεχνολογιες διαχειρισης της ενεργειας, αλλα και μελετη των ηθικων,
πολιτισμικων και περιβαλλοντικων επιπτωσεων της τεχνολογιας. Επισης προσφερει
σεμιναρια εναλλακτικης ιατρικης, «διαπολιτισμικου διαλογου», ενδυναμωσης και
την αλληλοβοηθειας ευαλωτων κοινωνικων ομαδων, προωθησης της πολιτικης
συνειδησης των κοινοτητων μεσα απο θεωρια αλλα και απο πραξη (media, κοινοτικη δημοσιογραφια, κτλ).
Ειναι μια εικονα του πως θα ηταν η γνωση αν βρισκοταν στην υπηρεσια του
ανθρωπου και οχι της αγορας.