Θοδωρής Καρυώτης
Πρώτη δημοσίευση στο ThePressProject
Πολλές φωνές προειδοποιούν ότι την πανδημία μπορεί να ακολουθήσει μια παγκόσμια οικονομική κρίση εξίσου βαθιά με εκείνη του 2008 ή περισσότερο. Όσο κι αν η ευθύνη αποδοθεί στον κορονοϊό, οι προϋποθέσεις υπήρχαν εδώ και χρόνια, και το μόνο που χρειαζόταν ήταν μια σπίθα που να πυροδοτήσει την κατάρρευση. Η πραγματική διαρκής κρίση είναι το οικονομικό σύστημα του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, που αδυνατεί να βρει ικανοποιητικά κέρδη στις παραδοσιακές παραγωγικές δραστηριότητες και αναζητά ευκαιρίες σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ζωής, με την εμπορευματοποίηση όσων έχουμε κοινά σαν κοινωνία, με την οικιοποίηση των καρπών του κοινού μας μόχθου. Αυτό που παρουσιάζεται ως ανάπτυξη μοιάζει όλο και περισσότερο με την απομύζηση του κοινού πλούτου: σήμερα με την κατάσχεση των κατοικιών των υπερχρεωμένων νοικοκυριών, αύριο με την αλόγιστη εξόρυξη των φυσικών πόρων, μεθαύριο με την ιδιωτικοποιηση των μικρών μας κατακτήσεων στον τομέα της υγείας και της παιδείας. Η διαιώνιση αυτού του παραλογισμού δεν μπορεί παρά να δημιουργεί συνεχείς κρίσεις, αφού η απομύζηση αυτή καταστρέφει την ίδια την υλική βάση της κοινωνικής μας ζωής.
Όσο οι διαθέσιμοι πόροι λιγοστεύουν, οι ανισότητες μεγεθύνονται και τα δίκτυα αλληλεγγύης καταρρέουν, τόσο γενικεύεται ο ανταγωνισμός και η αντιπαλότητα ως κοινωνική συνθήκη. Και όσο πιο απομονωμένοι και ανήμποροι αισθανόμαστε, τόσο πιο ευάλωτοι είμαστε σε αναχρονιστικές ιδέες που υπόσχονται την επιστροφή σε μια μυθική εθνική κοινότητα. Ιδεολογίες μίσους που στερούν την ανθρώπινη ιδιότητα σε τμήματα του πληθυσμού, ανατροφοδοτουν τις ταξικές, έμφυλες και φυλετικές ανισότητες και προλειαίνουν το έδαφος για τον πόλεμο και τη δυστυχία που ήδη ταλάνισε τον πλανήτη το πρώτο μισό του προηγούμενου αιώνα.
Η παρούσα ελληνική κυβέρνηση συνοψίζει χαρακτηριστικά την αυταρχικη τακτική στην οποία εχει στραφεί ο νεοφιλελευθερισμός. Κάθε φορά που γίνεται εμφανής η πλήρης αδυναμία της να εγγυηθεί την κοινωνική συνοχή, καλεί στην εθνική ομοψυχία, δημιουργεί εξωτερικούς και εσωτερικούς εχθρούς, και εξαπολύει τα σώματα ασφαλείας πάνω τους. Αυτή είναι η τακτική που θα υιοθετηθεί στην παρούσα πανδημία και στην οικονομική κρίση που πιθανότατα θα ακολουθήσει. Μια τακτική «διαίρει και βασίλευε», όπου οι κοινωνικές ομάδες στρέφονται η μία ενάντια στην άλλη και ο αυταρχισμός λύνει όλα τα υπόλοιπα προβλήματα.
Σήμερα, μπροστά στην υγειονομική απειλή, καλούμαστε διεθνώς να συσπειρωθούμε γύρω από πολιτικές ηγεσίες που, ενώ διατυμπανίζουν τα μέτρα που έχουν λάβει για την αντιμετώπιση της πανδημίας και καλούν τους πολίτες να αναλάβουν «ατομική ευθύνη», μετρούν δεκαετίες συστηματικής απαξίωσης των δημόσιων υποδομων υγείας. Ακόμα και μπροστά στον κίνδυνο, η ευημερία των ανθρώπων δεν υπερτερεί αυτονοήτα της ευημερίας των αριθμών. Εγκλωβισμένες σε μια σκληρή δημοσιονομική πειθαρχία, οι χώρες της Ευρωπαϊκής περιφέρειας παρακαλούν για «δημοσιονομικό χώρο» ώστε να θωρακίσουν τους πληθυσμούς τους ενάντια στην πανδημία.
Αναμφισβήτητα, μια μερίδα του πληθυσμού είναι πολύ καλύτερα προστατευμένη από τους υπόλοιπους από τις επιπτώσεις της κρίσης αυτής. Όχι μόνο αυτό, αλλά και είναι έτοιμη για άλλη μια φορά να αδράξει τις «ευκαιρίες» που η κρίση δημιουργεί, ευκαιρίες πλουτισμού πάνω στην κακοτυχία των άλλων.
Όλοι οι υπόλοιποι, όμως, παρά τη λιγότερο ή περισσότερο ευνοϊκή θέση στην οποία μας έχει βρει η εναρξη της πανδημίας, είμαστε συνδεδεμένοι σε ένα κοινό πεπρωμένο. Οι τύχες μας θα καθοριστούν από την ετοιμότητα μας, από τις υποδομές μας, από την ποιότητα και το βάθος των κοινωνικών μας δεσμών, από τον βαθμό στον οποίο θα διατηρήσουμε την ανθρωπιά μας. Όταν η απομόνωση λήξει, θα κληθούμε να αναλάβουμε όχι μονο ατομική ευθύνη, αλλά και ευθύνη ο ένας για τον άλλον. Η αλληλεγγύη θα πρέπει να ανθίσει και πάλι σε ένα τοπίο όπου, όπως και σε όλη τη δεκαετία της κρίσης, το μονοπώλιο της ενημέρωσης διασπείρει τον φόβο του άλλου, εξυμνεί τον ατομικισμό και εγκλωβίζει όλες τις μορφές κοινωνικής αλληλεγγύης σε άκαμπτες ιεραρχικές φόρμες.
Ας συλλογιστούμε σε τι φαινόμενα θα μπορούσε να οδηγήσει η ίδια ανθρωποφαγική μανία που βγάζει οπλοφόρους πολίτες στα ελληνοτουρκικά σύνορα για να κυνηγήσουν και να βασανίσουν ανυπεράσπιστους ανθρώπους, αν οι συνθήκες το φέρουν να βρεθούμε σε αληθινά διλήμματα ζωής και θανάτου, με ελλείψεις σε είδη πρώτης ανάγκης ή σε κλίνες περίθαλψης. Ενας πραγματικός κίνδυνος που ελλοχεύει είναι αυτό το ολισθηρό μονοπάτι προς τον κοινωνικό κανιβαλισμό. Μόνο η συνειδητοποίηση του κοινού μας πεπρωμένου μπορεί να μας απομακρύνει από τις ατομικές λύσεις και από την στοχοποίηση των πιο αδύναμων, να περιθωριοποιήσει τις δυνάμεις του μίσους και της απανθρωπιάς.
Η κρίση που έχουμε μπροστά μας μπορεί να γίνει και κρίση του νεοφιλελευθερισμού, να καταδείξει τον παραλογισμό μιας κοινωνίας “όλων εναντίον όλων”. Η πανδημία θα εκβάλλει πιθανότατα σε μια διαφορετική κανονικότητα, σε νέες πολιτικές ισορροπίες, σε συλλογικές συνειδητοποιήσεις. Θα μας προσκαλέσει να ξανασκεφτούμε τους όρους της κοινωνικής μας συνύπαρξης και να επαναπροσδιορίσουμε τις ανάγκες και προτεραιότητες μας. Να αποφασίσουμε να δώσουμε τέλος στην αντιπαλότητα, να ξαναχτίσουμε συλλογικά και υπομονετικά σχέσεις αλληλεγγύης και εγγύτητας, και να υπερασπιστούμε ό,τι έχουμε κοινό απέναντι στις συνεχιζόμενες απόπειρες υφαρπαγής.